foto: Igor in het township Landa in 2011.

Wie Zuid-Afrika zegt, zegt Safari. Maar wie reizend door bewoonde gebieden van Zuid-Afrika trekt, komt verbazingwekkende taferelen tegen. Van enorme rijkdom en weelde, naar mensen die behalve kinderen werkelijk helemaal niets hebben. In gesprek met Afrikaanders wordt me langzaam iets duidelijk. Mijn voorlopige conclusie? ‘We hadden hier nooit één voet aan wal moeten zetten!’

Drie werelden in één land.

Het gezegde over het weer in Zuid-Afrika is vaak: ‘Four seasons in one day’. Dat staat voor de grote verschillen die je hier ’s morgens, ’s middags en ’s avonds in het weer kunt meemaken. Maar Zuid-Afrika is ook een eerste-, tweede- en derdewereldland. Neem nu Constantia; hier om de hoek. Het is zo’n beetje het Aerdenhout van Kaapstad, met huizen van twaalf of meer kamers, eindeloze weelderige tuinen en oprijlanen waar je de weg kunt kwijtraken. Even verderop in Houtbaai is een township, waar mensen in golfplaten huizen wonen en hun dagelijkse kostje bij elkaar scharrelen door werk te verrichten in tuinen, huishoudens en in de spoelkeukens van restaurants. Nergens is apartheid nog zo zichtbaar als hier. Veruit de meerderheid van klanten in een restaurant is blank (wit vind ik nog steeds geen mooie term). De bediening is veelal donker gekleurd, ook wel zwart genoemd. Het mooie is, dat in restaurants en hotels de samenwerking tussen beide huidskleuren vreedzaam en vruchtbaar lijkt te verlopen. Is dat schijn of is het een kans voor de toekomst?

Wie beweert, dat de inheemse Zuid-Afrikaanse volken vóórdat Jan van Riebeeck hier zijn boot voor de kust aanmeerde, niet al super gelukkig, tevreden en welvarend waren?

Khayelitsha

Afgelopen week reden we met de auto over de Baden Powell Drive langs Khayelitsha (Xhosa voor ‘nieuw thuis’). Het is een township waar 400.000 mensen gelijkvloers op veertig vierkante kilometer wonen. Toen onze host achteraf hoorde dat we die weg genomen hadden, schrok hij. Hij zou ons verboden hebben die route te nemen als hij wist dat we die zouden nemen. De weg kan daar zomaar afgesloten worden met touwen en dan is iedereen overgeleverd aan een soort razzia, aldus de host. Wij hebben hier niets van gemerkt, dus het gaat ook wel eens goed blijkbaar. Maar als je daar rijdt zie je golfplaten in het duinlandschap, zo ver het oog reikt. Lopend zou het je minstens een uur kosten om in het centrum te komen, als je dat ooit haalt. “Als blanke mens kom je daar niet levend aan,” aldus onze host, Sven. Hij is een levendige mix van een Noorse vader en Franse moeder, die hier na de Tweede Wereldoorlog heen vluchtten.

Wat is het probleem dan?

De afgelopen dagen heb ik geprobeerd daar mijn vingers achter te krijgen. Dat lukt natuurlijk niet in een paar dagen, zeker niet met een Nederlandse bril op. Na de oorlog is ons land verenigd wederop gebouwd tot de welvaartsstaat die het nu is. In Zuid-Afrika was niets en niemand verenigd. Apartheid, het bewust scheiden van bevolkingsgroepen met als schijnbaar ‘nobel’ doel ieders cultuur in stand te houden, zorgde ervoor dat niemand eigenlijk voor iemand zorgt.

Organisatievermogen en planning

Of het nu aan het weer ligt of iets anders, maar mensen in de westerse wereld schijnen een andere graad van organisatie ontwikkeld te hebben. Ik zeg niet dat die beter is, want anders hadden we in Europa geen problemen gekend. Maar hoe noordelijker in Europa je komt, hoe schoner de straten zijn en hoe beter geregeld het verkeer. Er zijn perfecte voorzieningen op het gebied van inkomen, verzekeringen en medische zorg. Onze democratie werkt, omdat we ons na de Tweede Wereldoorlog met elkaar verbonden voelden en beseften dat we, arm of rijk, samen onze landen wilden opbouwen tot een veilige plek om te leven.

In een land als Zuid-Afrika, maar misschien wel in bijna alle Afrikaanse landen, is die democratisch cohesie afwezig. Sommige landen worden zelfs geleid door geld- en machtsbeluste dictatoren die enkel hun familie en vriendjes bevoordelen. Een land als Zuid-Afrika heeft een extra handicap, omdat wij er geland zijn ergens tussen 1600 en 1700 na Christus. In Europa was toen al een aanzienlijke welvaartsstand ontwikkeld en nu we vier eeuwen verder zijn lijkt die welvaart hier in Zuid-Afrika nog altijd niet versmolten te zijn tot een landelijk gemiddelde.

Waren we maar nooit aan land gegaan

Als de Nederlanders en de Engelsen hier nooit voet aan wal hadden gezet, was onze westerse welvaart vast ook tot grote hoogten gestegen. Hier in Afrika was het leven dan waarschijnlijk gewoon doorgegaan en trokken stammen nog altijd in hun eigen taal en met hun eigen middelen over velden en door valleien op zoek naar voedsel en veiligheid voor hun vee en zichzelf. De tijd zou hier stil zijn blijven staan of, misschien veel langzamer hebben ontwikkeld. Laat me het voor het gemak even ‘voorsprong’ noemen (als is het dat misschien niet), maar het mengen van een cultuur die een ‘voorsprong’ heeft op een andere is gedoemd te mislukken. In de Verenigde Staten van Amerika is dat anders verlopen, omdat de hoeveelheid immigranten zo ontzettend groot was en de groep Indianen zoveel kleiner, dat verreweg de meeste Indianen de Westerse manier van leven geadopteerd hebben. Vaak tegen wil en dank, maar toch.

Op één of andere manier lukt dat in Zuid-Afrika niet en hoe dat komt is mij onduidelijk. Misschien waren onze voorouders op sociaal gebied minder ver ontwikkeld in de 17e eeuw, dan de immigranten die in de 19e eeuw naar Amerika vertrokken. Ze hadden blijkbaar geen idee van mensenrechten en zagen mensen van kleur als dieren die je kunt houden.

Voorsprong of achterstand?

Loopt onze Westerse cultuur voor op die van de Afrikaanse? Of zijn beide culturen gewoon ieder hun eigen weg gegaan. Het is nogal gemakkelijk om naar onze infrastructuur te kijken en te denken: ‘Zoveel beton, glas, auto’s en computers, dat moet wel voorsprong zijn.’ Ook in Japan en Australië zie je die welvaart terug.

Maar als je beseft dat de oer-Afrikaan in contact leeft met de natuur en met zijn of haar familie, dan kun je je afvragen of die mens niet méér mens is gebleven… Vergelijk het met het Vlaams dialect en de Nederlandse taal. In het algemeen wordt aangenomen dat het Vlaams veel zuiverder Nederlands is dan het Hollands.

Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat iedere inwoner van Afrika, zwart, bruin of blank, wil leven, voedsel en veiligheid wenst en gezond en sterk wil zijn. In dat opzicht willen we allemaal hetzelfde.

De criminaliteit in dit land is mogelijk ingegeven door het enorme welvaartsverschil tussen de inheemse en de geïmporteerde cultuur, welke een polariserende jaloezie teweeg bracht enerzijds en een afscherming van huis en haard, het niet samen willen delen, anderzijds. Tja, zo hou je wel verschillen in stand.

Is er een oplossing?

Als daadkrachtige ondernemer schieten er vele scenario’s door mijn hoofd. Zo dacht ik: ‘Begin met mensen te leren opruimen. Een schone leefomgeving wordt automatisch een veilige omgeving. Sociale controle zal mensen ertoe bewegen om elkaar te wijzen op het ordelijk houden van die omgeving en zo hebben mensen binnen een gemeenschap een gezamenlijk doel.’

Daarna dacht ik, ‘Als we iedereen in golfplaten krotten nu eens materiaal zouden geven om hun eigen huizen te bouwen en onderhouden.’ Miljardairs zat in de wereld, dus laat ze eens iets goeds doen met hun geld, in plaats van ons aan het lijntje te houden met hun Big Tech en Big Pharma bedrijven. Ik zag me al met de collectebus rondgaan in Davos, bij de jaarlijkse WEF vergadering!
Ook dan zouden mensen een gezamenlijk doel hebben en voelden ze zich betrokken bij hun onderkomen, wanneer ze bezitter van dat onderkomen zouden worden. Geef deze mensen een huis, zodat ze iets bezitten.

Toen we langs Khayelitsha reden en de eindeloze brei golfplaten (zo ver het oog reikte) zagen, besefte ik dat ‘iedereen een eigen huis’ waarschijnlijk geen haalbaar plan zou zijn. Zou het dan een idee zijn om vrouwen na twee voldragen zwangerschappen tegen een vergoeding te laten steriliseren? Maar ja… hoe botst dat idee met elke ethische norm die ik in mijn vezels heb? Een overheid die gaat reguleren hoeveel kinderen jij krijgt, welke medicijnen jij moet slikken en waar jij jouw geld verdient en uitgeeft? Ik moet er niet aan denken! De Zuid-Afrikaanse regering had in dat kader overigens ook een bijzonder onhandige oplossing. Iedere moeder krijgt voor ieder kind kinderbijslag. En al is het een paar euro per maand; het maakt het probleem van en voor kinderen in townships alleen maar erger!

‘Onze’ biezen pakken en vertrekken dan maar? De door Europese immigranten gebouwde huizen en kantoren slopen, auto’s meenemen, wegen vernietigen en het land terugbrengen in de staat waarin we het aantroffen, zoals je dat ook met een huurauto doet? Ook dat is niet langer mogelijk, uiteraard. Afrikaanders hebben hun eigen cultuur, hun eigen geschiedenis gebouwd. Zij hebben hun roots in dit land; die kun je, net als de Joden in het beloofde land dat eigenlijk aan de Palestijnen toebehoort, niet zomaar onteigenen en wegsturen.

De toekomst

Helaas, er lijkt geen oplossing voor de problemen in Zuid-Afrika. Of eigenlijk; die is er wel. Geduld. Misschien zijn vier eeuwen te kort om twee totaal verschillende culturen te laten samensmelten tot een nieuwe. Misschien is de afschaffing van de Apartheid in 1994 te kort geleden om nu al te hopen dat alles anders zou zijn geworden. Sterker nog, je ziet nu een terugslag door de ANC, waarin zwarte mensen meer voorgetrokken worden, maar in welvaart verandert er nog maar heel weinig. Misschien zijn wij Westerlingen wel veel te ongeduldig en hebben Afrikanen tijd, in plaats van klokken.

Hakuna Matata

Waarschijnlijk gaan wij het bij leven niet meer meemaken dat Zuid-Afrika (en hopelijk alle Afrikaanse landen) in welvaart, vrede, met respect voor iedere inwoner, waarde gevend aan ieder menselijk leven, kunnen bestaan. Wat wél mijn boodschap aan Westerse politici en linkse stemmingmakers is: ‘Stop met geloven dat je vanuit Den Haag, Brussel of Washington DC, met je Westerse bril, de oplossing kunt bedenken’.

Ik spreek niet graag over rassenverschillen, maar de hulp en adviezen die jullie bedenken zijn even paternaliserend en denigrerend als de manier waarop onze voorouders hier destijds het gebied veroverden. Afrikanen zijn mensen met hun eigen cultuur, hun eigen waarden en hun eigen manier van leven en de hunne is niet minder of beter dan de onze. Ja het is pijnlijk om mensen in honger, in gevaar of in armoede te zien leven, maar dat is ónze bril om naar de wereld te kijken, omdat we dat al bijna een eeuw niet meer zelf kennen. Wie beweert, dat de inheemse Zuid-Afrikaanse volken vóórdat Jan van Riebeeck hier zijn boot voor de kust aanmeerde, niet al super gelukkig, tevreden en welvarend waren?

Sterker nog, misschien werd de drang om de wereld te verkennen wel ingegeven door onze eigen ontevredenheid, hang naar meer, beter, groter en dikker en leiden onze waarden en normen ons uiteindelijk naar onze eigen Westerse ondergang. Als dat gebeurd is, mogelijk zal dan de Afrikaanse mens zijn vee weer laten grazen op de savannen en keert de rust na vier roerige eeuwen terug in het paradijs. Want dat is het hier in Zuid-Afrika absoluut, in vergelijking met onze natte, koude polder, waar je in de winter je neus niet eens wil buiten steken en waar mensen elkaar bestoken met onzinnige gehoorzaamheidsregels en er een rechtszaak voor over hebben om je daaraan te houden.

Een oer-Afrikaan haalt dan liever zijn schouders op en gaat door met leven. Hakuna Matata.

Igor van Kaam
Schrijver en mede-ontwikkelaar van het Positieve Psychologie Programma